Các giai đoạn phát triển tâm lý của trẻ từ sơ sinh đến vị thành niên

Mỗi đứa trẻ từ khi sinh ra đến lúc trưởng thành đều phải trải qua các giai đoạn thay đổi và phát triển cả về thể chất lẫn tâm lý. Sự phát triển bắt đầu từ khi thụ thai và kéo dài suốt cả cuộc đời, nhưng những thay đổi rõ ràng và nhanh chóng nhất diễn ra ở lứa tuổi trẻ em và thanh thiếu niên. Nếu cha mẹ có thể thấu hiểu sự phát triển tâm lý và những khủng hoảng ở trẻ, thì việc giáo dục, định hướng và yêu thương trẻ sẽ trở nên dễ dàng hơn rất nhiều.

Xem xét diễn biến các bước chuyển từ giai đoạn lứa tuổi này sang giai đoạn lứa tuổi khác, các nhà khoa học nhận thấy rằng: sự biến chuyển trong tâm lý trẻ em diễn ra lúc nhanh, lúc chậm, lúc từ từ, lúc đột ngột. Tương ứng với những biến đổi đó, có thể chia ra các giai đoạn phát triển ổn định và khủng hoảng.

Các giai đoạn phát triển ổn định đặc trưng bởi quá trình phát triển từ từ diễn ra trong khoảng thời gian dài và thường khó nhận ra đối với mọi người xung quanh, nhưng những thay đổi đó tích luỹ dần và đến cuối tạo nên một sự biến chuyển nhảy vọt, tạo thành cấu trúc mới. Chỉ khi so sánh điểm bắt đầu và điểm kết thúc giai đoạn phát triển ổn định, mới có thể thấy quãng đường dài mà đứa trẻ đã trải qua trong sự phát triển của mình.

Các giai đoạn khủng hoảng (đột ngột) xen lẫn các giai đoạn phát triển ổn định tạo nên quy luật phát triển của trẻ em. Những giai đoạn khủng hoảng thường kéo dài không lâu, khoảng một vài tháng. Trong những hoàn cảnh không thuận lợi, chúng có thể kéo dài lâu hơn. Đó là những giai đoạn phát triển ngắn nhưng mạnh. Đứa trẻ có thể đột ngột thay đổi trên nhiều phương diện. Những người thân xung quanh, điều kiện sống, giáo dục,… có thể ảnh hưởng đến biểu hiện (làm tăng lên hay giảm đi) và sự kéo dài của khủng hoảng.

Khủng hoảng thường bắt đầu và mất đi không rõ ràng. Đối với mọi người xung quanh thì đó là những thay đổi trong hành vi của trẻ, trẻ trở nên “khó bảo”. Người lớn cảm thấy không thể điều khiển được trẻ, các phương thức dạy bảo, giáo dục trước đây trở nên không hiệu quả. Những biểu hiện hờn dỗi, tức giận, những cảm xúc mạnh, những xung đột, cãi vã với những người xung quanh, đặc biệt là với người lớn là những biểu hiện điển hình của giai đoạn khủng hoảng.

Một trong những nguyên nhân cơ bản dẫn đến khủng hoảng là do đứa trẻ đã phát triển đến trình độ mới, nhưng cha mẹ và những người lớn khác vẫn chưa thay đổi cách ứng xử và những yêu cầu đối với trẻ. Vưgôtxki nhận đinh: “Trong thời điểm bước ngoặt của sự phát triển, người ta thấy có biểu hiện trẻ trở nên khó giáo dục bởi vì sự thay đổi của hệ thống giáo dục không bắt kịp với sự thay đổi nhanh chóng về nhân cách của chúng” (1991).

Ngoài ra, sự thay đổi các dạng hoạt động và việc chưa thích ứng được với những dạng hoạt động mới cũng là một nguyên nhân dẫn đến khủng hoảng.

Ở những trẻ khác nhau, các giai đoạn khủng hoảng diễn ra cũng khác nhau. Có trẻ phải chật vật lắm mới qua được các giai đoạn khủng hoảng, có trẻ thì trải qua một cách khá bình yên. Nếu người lớn kịp thời nhận ra và thay đổi cách ứng xử của mình cho phù hợp với trình độ phát triển mới của trẻ thì sẽ giảm bớt sự xung đột, tạo điều kiện cho khủng hoảng qua mau.

Cho đến nay, quan điểm về ranh giới các giai đoạn phát triển tâm lý cá nhân vẫn chưa có sự thống nhất. Một số cách phân chia giai đoạn phát triển của một số tác giả tiêu biểu:

PHÂN CHIA GIAI ĐOẠN PHÁT TRIỂN TÍNH DỤC THEO S. FREUD (1856-1939)
0 – 1,5 tuổi: Giai đoạn môi miệng (Oral stage)
1,5 – 3 tuổi: Giai đoạn hậu môn (Anal stage)
3 – 5 tuổi: Giai đoạn dương vật (Phallic stage)
5 – 12 tuổi: Giai đoạn tiềm ẩn (Latent stage)
Sau 12 tuổi: Giai đoạn dậy thì (Genital stage)

PHÂN CHIA GIAI ĐOẠN PHÁT TRIỂN THEO E. ERIKSON (1902-1994)
0 – 1 tuổi: Tin tưởng >< Không tin tưởng
1 – 3 tuổi: Tự lập >< Xấu hổ, nghi ngờ
3 – 6 tuổi: Chủ động >< Cảm thấy có lỗi
6 – 12 tuổi: Yêu thích lao động >< Cảm giác thiếu hụt
12 – 18, 19 tuổi: Đồng nhất (Identity) >< Lẫn lộn vai trò
19, 20 – 35, 40 tuổi: Gần gũi, thân tình >< Cô đơn, cô lập
35, 40 tuổi – 60, 65 tuổi: Tạo giá trị >< Trì trệ
60, 65 tuổi trở đi: Sự thống nhất bản ngã >< Nỗi thất vọng

PHÂN CHIA GIAI ĐOẠN PHÁT TRIỂN THEO VƯGÔTXKI (1896-1934)
Khủng hoảng mới sinh
Giai đoạn tuổi sơ sinh (2 tháng – 1 tuổi)
Khủng hoảng 1 tuổi
Giai đoạn đầu tuổi thơ (1 -3 tuổi)
Khủng hoảng 3 tuổi
Tuổi trước khi đến trường (3 – 7 tuổi)
Khủng hoảng 7 tuổi
Tuổi học sinh phổ thông (7 – 13 tuổi)
Khủng hoảng 13 tuổi
Bắt đầu lớn, dậy thì (13 – 17 tuổi)
Khủng hoảng 17 tuổi.

Nguồn: Tâm lý học phát triển, Trương Thị Khánh Hà, NXB ĐHQGHN.

Ở các phần sau, chúng tôi sẽ cung cấp thông tin sự phát triển tâm lý của từng giai đoạn: bào thai, sơ sinh, 1-3 tuổi, 3-6 tuổi, 6-11 tuổi, 12-17 tuổi,…

Kính mời các bạn đọc, các vị phụ huynh đón đọc series CÁC GIAI ĐOẠN PHÁT TRIỂN TÂM LÝ CỦA TRẺ TỪ SƠ SINH ĐẾN VỊ THÀNH NIÊN.